Mō Tātou

Tā Mātou Hītori

He papakāinga, he wāhi hui a Taarewaanga Marae mai anō i ngā tau 1900-05 pea nō te whakanukuhanga e tō tātou tupuna e Kite o tana whare [nō muri mai i tapaina ail ko Te Rau-A-Te-Moa] mai i Haerehuka, [ka 200 mita peawhakatetonga ki te tahatika rāwhiti o te Awa o Waipā] ka mutu ana te tohe take whenua me tana karanga whaea, Kahira Maratini. Kei Te Kōti Whenua Māori [Ōtorohanga Minute Book 31 October 1890, p. 177] te taunakitanga mai i a Pōnui Maratini me ētehi atu he papa kāinga a Taarewaanga nō Ngāti Rungaterangi, Ngāti Hinewai, me ētehi atu mai iho.

Ko te tohe a ngā kaumātua me ngā Tarahiti o Taarewaanga Marae ko ‘Waiwaia’ te Kaitiaki o te Awa o Waipā. E pātata ana ki Taarewaanga tētehi o ōna rua ki Taarewaanga, ēngari kua roa noa te kore e kite i a ia. Ka mutu e mārama ana ki a tātou tā tātou kawenga ki te whakawhanake ake I tō tātou marae me ōna rohenga, kātahi ōna pānga ki te ora o te taiao, o te awa, huri noa.

In ngā tekautau o 1950 me 1960 he kaha akiaki nō Te Tari Māori kia tāpuitia ngā  taunaha whenua. Kātahi tētehi hunga o konei ka tohe ki tāpuitia te marae hei taunaha whenua hei aha koa te nui o te whakahē.  Nō te 26 o Mei 1960, ka kāhitingia te Marae ki Te Kōti Whenua Māori hei taunaha whenua hei wāhi hui mō te whakamahinga me te painga o ngā uri o te hapū o Paretekawa,  hapū o Ngāti Maniapoto iwi. Ko te whakaaturanga i a Ngāti Pare-Te-Kawa ki tōna kotahi he tohe nā Kite o tāna here ki tērā o ngā hapū; ēngari mō ngā tuhinga ki Te Kōti Whenua Māori nō te whaea atawhai i a Kite te whenua, ā ko ōna hapu ko Ngāti Hinewai, ko Ngāti Matakore, Ngāti Rungaterangi me ētehi atu.

Nō te hui a ngā Tarahiti o Taarewaanga Marae Trustees i te Hānuere 28 2001, ka mōtinitia, ka whakatauira ai kia kaua e noho te whakaingoatanga o ngā uri whenua ki a Ngāti Paretekawa  anake, ēngari ki “ngā tāngata whenua katoa, arā ki ērā uri o Ngāti Maniapoto iwi nō taua rohe nei o Ōtorohanga; me ō rātou uri, ērangi rawa ia o Ngāti Hinewai, Ngāti Urunumia, Ngāti Matakore, Ngāti Apakura Ngāti Taiwa, taea noatia ngā uri o Ngāti Paretekawa kia kaua rawa ia ki tōna kotahi.”

Nō reira koia ki tēnei pae tukutuku e kōrerotia ai ko ngā uri whenua o tō tātou marae te ‘whānau’.